روش­ های مکان ­یابی

 مکان­ یابی یکی از مهمترین مباحث مهندسی صنایع می باشد و همچنین کاربرد بسیاری در بازار کار مهندسی صنایع دارد و آموزش آن یکی از مهمترین سرفصل ها در دوره های آموزشی مهندسی صنایع می باشد.

مکان ­یابی

تعیین محل استقرار موسسه تولیدی یا خدماتی، یکی از تصمیمات استراتژیک یک سازمان به شمار می­رود. بررسی و انتخاب محل مناسب باید از لحاظ فنی امکانپذیر و از جهات اقتصادی مقرون به صرفه باشد. برای انتخاب مناسب ترین محل چه درهنگام توسعه کارخانه و چه درهنگام انتخاب محل جدید مواردی ازجمله مواد اولیه، نیروی کار، قوانین و مقررات، سوخت و حمل و نقل باید درنظر گرفته شوند.

روش­های مکان­ یابی

1)روش نیروی جاذبه (مرکز ثقل)

در این روش، نقطه ­ی مرکزی نقل و انتقال بین چند محل مشخص می ­شود. با استفاده از این روش می­ توان محل انبار مرکزی را تعیین کرد که مواد اولیه چند کارخانه را تامین می­کند. به عبارت دیگر در این مدل با توجه به مختصات نقاط مربوط به منابع اولیه و نقاط مربوط به مراکز پخش و میزان کالایی که درمورد هر کدام از نقاط حمل می­شود، مرکزی بین نقاط انتخاب می­شود که با توجه به فاصله این مرکز از هرکدام از نقاط و میزان کالای حمل شده از آنها کمترین هزینه حمل و نقل را در بر داشته باشد.

قابل ذکر است این روش وقتی قابل استفاده است که حمل و نقل، نقش اساسی در انتخاب محل داشته و همچنین کیفیت مسیرهای حمل برای نقاط مختلف در یک حد باشد، در غیر این صورت پارامترهای دیگری باید دخالت داده شود.

در این روش مختصات نقاط مورد نظر ( Xi , Yi ) که باید حمل و نقل به آنها انجام شود و وزن محموله­ هایی که قرار است به هر نقطه حمل شود (Wi)، مشخص می­شود. سپس با استفاده از روابط زیر محل یا نقطه مرکزی حمل و نقل بین نقاط مورد نظر محاسبه می­گردد:

که در آن (x,y) مختصات نقطه مرکزی هستند همچنین  نیز می­تواند تعداد دفعات ارتباط (رفت ­و­آمد) بین مکان­های موجود با مکان مرکزی در نظر گرفته شود.

از معایب این روش این است که گاهی امکان اجرای طرح در مکان پیشنهادی وجود ندارد.

2)روش امتیازدهی وزنی

در این روش، عوامل موثر در انتخاب محل طرح و وزن هر عامل مشخص می­شود. سپس نمره یا مقدار هر محل با توجه به هر عامل تعیین می­شود. امتیاز هر محل از مجموع حاصلضرب وزن هر عامل در مقدار آن عامل بدست می آید. محلی که بیشترین امتیاز را کسب کرده باشد، به عنوان محل مناسب پیشنهاد می­شود. در این روش عوامل موثر بر مکان­یابی می­توانند عوامل کمی یا عوامل کیفی باشند. وزن هر عامل را نیز می­توان در مقایسه با عوامل دیگر بدست آورد.

باید توجه داشت که در این روش تمام عوامل باید از امتیازات همگن برخوردار باشند. به عبارت دیگر حد پایین و حد بالای تمام عوامل یکسان باشد، به عنوان مثال همه عوامل دارای امتیازی بین 10-1 باشند.

3)روش حرکت – مسافت

در این روش چند محل پیشنهادی برای کارخانه وجود دارد. هدف این روش انتخاب بهترین محل می­باشد. باید مجموع کل حرکت و مسافت طی شده بین سایر کارخانه ­ها با این کارخانه جدید، حداقل گردد. مجموع کل حرکت و مسافت طی شده از رابطه زیر بدست می­ آید. محلی که کمترین مقدار را داشته باشد، به عنوان محل پیشنهادی معرفی می­ گردد.

که (xi,yi) مختصات مکان i و (x,y) مختصات مکان پیشنهادی،  di مسافت بین مکان i و مکان پیشنهادی،  Li تعداد واحد محصول (یا تعداد سفر) از مکان i به مکان پیشنهادی، و LD نیز کل مسافت طی شده می ­باشد.

4) مدل میانه

هدف این روش حداقل کردن هزینه­ های حمل و نقل است. این مدل شامل مراحل زیر است:

مرحله 1:  ابتدا مراکز داده شده را بر حسب محور مختصات x آنها به ترتیب صعودی مرتب کرده و Li تجمعی (میزان بار تجمعی) را محاسبه نمایید. حال در ستون Li تجمعی، اولین سطری را انتخاب کنید که مقدار آن از N بیشتر باشد. مقدار x مربوط به سطر انتخاب شده، نشان دهنده طول جغرافیایی (x) مکان پیشنهادی است.

مرحله 2: این کار را درمورد مختصات y نیز انجام دهید.

مختصات (x,y) بدست آمده از مراحل 1 و 2، مکان پیشنهادی این روش است.

هزینه کل حمل و نقل در این روش با استفاده از رابطه زیر محاسبه می­شود. ( Ci هزینه حمل یک واحد کالا،  Li میزان بار حمل شده،  (Xi,Yi) مختصات مکان i و  (x,y) مختصات مکان بدست آمده از روش میانه است):

از معایب این روش آن است که گاهی، امکان اجرای طرح در مکان پیشنهادی وجود ندارد.

نکته: مختصات نقطه میانه بر اساس میزان بار جابجا شده یافت می­شود اما اگر در مثالی میزان بار داده نشده باشد و یا میزان بار ارسالی برای تمام مراکز یکسان و برابر باشد، می­توان نقطه میانه را براساس مختصات خود نقاط (بدون در نظر گرفتن میزان بار) بدست آورد. مثلا به منظور تعیین مقدار x برای نقطه میانه، کافی است مقدار xها را به ترتیب صعودی مرتب کرده و عدد میانی انتخاب شود. به همین صورت و به منظور تعیین مقدار y برای نقطه میانه نیز کافی است مقدار yها را به ترتیب صعودی مرتب کرده و عدد میانی انتخاب شود.

5)روش براون – جیسون

این روش نیز برای انتخاب ناحیه و محل دقیق طرح به کار می­رود و معیار آن، مطلوبیت بر اساس عوامل عینی و ذهنی است. در این روش برای هر مکان یک معیار رجحان تعریف می­شود که هم عوامل عینی و هم عوامل ذهنی را دربر گیرد. وزن k و (1-k) را به ترتیب به عوامل عینی و عوامل ذهنی تخصیص داده (K بین صفر و یک) و LPM را محاسبه نمایید. مکانی با حداکثر مقدار LPM را به عنوان مکان مناسب، انتخاب کنید.

نکته: جابجایی تسهیلات تولیدی متفاوت از تصمیمات مرتبط با جایابی تسهیلات خدماتی است. تحلیل جایابی در مکان­یابی صنعتی بر حداقل کردن هزینه­ ها متمرکز است. درحالی که سازمان­های خدماتی به دنبال سودآوری هستند و تصمیمات جایابی آن­ها بر حداکثر کردن درآمد تمرکز دارد.

امیدواریم مقاله آموزش روش­های مکان­یابی برای شما در بازار کار مهندسی صنایع مفید واقع گردد در صورت نیاز به مشاوره با شماره ­های ٠٢١٧٧٢٩٧٩٠١ و ٠٢١٧٧٢٩٨۶٨٢ تماس حاصل فرمایید.